Kalaallit Nunaat Hitlerip ajorsartinneqarneranut sunneeqataasoq

Sorsunnersuup aappaa aallartimmat Kalaallit Nunaat aatsaavissuaq nunarsuarmi sakkutooqarnikkut pingaarutilimmik inissisimalerpoq.

Qallunaap diplomatip Henrik Kauffmannip USA-miittup, Tysklandip Danmarki apriilip qulingiluaani 1940-mi tiguareeraalu, Kunngeqarfik Danmarkimi kisiartaalluni kiffaanngissuseqartutut imminut suaarutigimmat tamanna pivoq. Tassuma USA isumaqatigiissuteqarfigimmagu amerikamiut sorsunnerup nalaani Kalaallit Nunaannik illersuinissaat nunamillu pilersuinissaat pivoq. Danmarkimut attaveqarneq kipineqarmat innuttaasut nammineertussianngorput, inuussutissanik, sanaartornermut atortunik, nakorsaatinik, ikummatissanik allanillu pisariaqartunik pilersorneqarunnaarput.

Amerikamiut suliaq taanna tiguaat. Allarpassuillu. Kalaallit Nunaat Amerikamiut sakkutuuinit 1941 aasakkut illersorneqalereerlutik.

Kalaallit Nunaanni sakkutooqarfiit

Kalaallit Nunaanni sakkutooqarnermut pingaaruteqarnerpaat tassaapput Amerikamiut sakkutooqarfii sisamat, Kujataani Ivigtuni kryolitimik piiaaffik silasiortarfillu.

Amerikamiut illersornissamut atortunik assigiinngitsunik pilersitsipput ilaatigut Narsarsuarmi, Marrami, Kangerlussuarmi Ikkatsemilu sakkutooqarfeqalerluni. Sakkutooqarfiit taakku timmisartunut qaartartunik usisut USA-mi suliffissuarnit Kalaallit Nunaat, Island Savalimmiullu aqqusaarlugit Tuluit Nunaannut Europami sorsunnermut peqataajartortunut, mittarfittut atorneqarput. Angalaneq 4000 kilometerisut isorartutigisoq. Timmisartut taakku Tysklandimut nazistinut sorsunnermut pingaarutilimmik sunniuteqarput. Sorsunnersuup nalaani amerikamiut timmisartui 10.000-it missiliorlugit Narsarsuarmi mittarfimmut aqqusaarsimanissaat ilimagineqarpoq. Periarfissaq alla - timmisartut qaartartumeeriniat umiarsuakkut Europamut assartornissaat - aarriinnerullunilu ulorianarnerussagaluarpoq. Tyskit Atlantikup Avannaani aqqartartui ujaarineqartut.

Europami silassamik siulittuisinnaaneq sorsunnermi pingaaruteqarpoq. Europami sila Atlantikup avannaani silamit sunnerneqarujussuartarpoq. Kalaallit Nunaat Europami silassamik siulittuisinnaanermut matuersaataavoq. Taamaattumik tyskit Tunup avannaani silasiorfimmik pilersitsiniarsarisimagaluarput. Tamanna pissutigalugu landsfogedi Eske Bruun aggustimi 1941-mi qimussimik alapernaarsuisunik (Sirius Slædepatruljen) nunaqavissunik piniartunik pingaarnertut inuttalinnik Tunup avannaani alapernaarsuisussanik pilersitsivoq. Tyskit tassani arlaleriarlutik aporaaffigineqarput, Tunup avannaani silasiorfittaarniarsarinerat juunimi 1944-p tungaanut.

Aatsitassarsiorneq

Kujataani 1854-imiilli kryolit piiarneqarsimavoq – Kalaallit Nunaata ukiuni 100-ni avammut tunisartagaasa pingaarnersaat – aluminiumik tunisassiornermi atorneqartartoq. Aatsitassaq piumaneqartorujussuaq, timmisartunik sorsuutinik sanaartornermi aluminiumik atorneqartarmat. Kujataani kryolitimik piiaaffimmit, qallunaat suliffeqarfiutaata Kryolitselskabet A/S-ip pigineqartumit, iluanaarutit amerikamiut Canadamiullu sorsunnersuup aappaani pilersuinerannut aningaasartuutinut matussutaasarsimapput.

Timmisartut qaartartumeerisartut Atlantikup avannaatigut timmisarttumik ingerlaarsinnaasut illuatungaannik kryolit umiarsuakkut Ivigtumiit USA-mi Philadelphiamut assartorneqartariaqartarput. Angalaneq ulorianartorujussuuvoq. Tyskit aqqartartui sakkutuut umiarsuaat 3000-it missaanniittut saassussimavaat. Qallunaat, kalaallit, savalimmiormiut islandimiullu umiartortut 1900-t missanniittut inuunertik annaallugu - amerlanerit Atlantikumi. Angallat "Hans Egede" marsip arfernani 1942-mi ajunaartut ilagaat, taanna kryolitsimik usilluni USA-nut ingerlaanerani saassunneqarmat. Inuttat 23-t, taakkunannga kalaallit inuusuttut sisamat, ajunaarput.

Aqqutit ulorianartut

USA-mut kryolitimik assartuisut ilagaat Steen Malmquist, Kalaallit Nunaanni inunngorsimasoq, 13-iinnarnik ukioqarluni umiarsuarmi inuttatut atorfinitsinneqarpoq – sakkutuut imarsiortut akornanni nukarlersaattut. Tusagassiortup uani allaaserisap allattup taanna 1998-imi apersorsimavaa, taassuma umiarsuarmi Linda-mi USA-mut kryolitimik assartuilluni angalaqataasimanera pillugu. Suliffik inunnut sanngiittunut naleqqutinngitsoq. Suliffik pisarialik.

- Kalaallit Nunaannit aallarnitsinniit ullut pingasut qaangiuttut silarlulerpoq. Umiarsuit allat angalaqativut takoqqatussinnaavagut. Piffissap ilaani tyskit aqqartartuannut uagutsinnik takunnissimasumut umiarsuit ilaat immap itinersaani qaartartumeeripput. Ullaassakkut sisamanit ualeq tikillugu ingerlavoq. Alaangajappugut. Umiarsuup naalagaata aquttullu qaartartoq nammineq ingerlasartoq meteri 50-it 100-llu akornanni ungasitsigaluni sanioqquttoq takuaat, Steen Malmquist eqqaamasalersaarpoq.

- Pisut tamarmik amiilaarnarput. Umiarsuaq napparsimmaviusoq silarlussiuinnangajavippoq. Naluarput sooq. Kingusinnerusukkut paasineqarpoq sumiinnerminnik takutitsiumasut. Ersigisimavaat silaqqissukkut ingeralaruni aporneqarnissartik. Taamaatoqartarami, Malmquist oqaluttuarpoq, aqqutaani umiatsiat annanniutit pusingasut umiarsuarmiillu seqummakut allat takusarsimavai. Taakku tyskit saassussisarnerannik takussutissat.

- Sakkutuut imarsiortut umiarsuaanni aqqartartut ulorianartorsiortitsimmata malittarisassat sukannerput. Umiarsuup qaavani nipiliortoqassanngilaq, nipikittuinnarmillu oqaluttoqassalluni. Aamma pujortartoqassanngilaq. Cigarettit aamasa umiarsuup summiinera ersersissinnaammagu. Aap, allaat eqqakkat umiarsuarmiiginnartinneqartarput, sumilluunniit malunnaateqarsinnaammata.