Kalaallip sakkutuup USA-p præsidentia kammagileraa

Oqaluttuarisaanermik isertukkamik oqarneq immaqa kukkunerussaaq. Sorsunnersuulli aappaani kalaallit nunatta avataaniittut tyskinut Japanimiunullu sorsoqataasut pillugit paasissutissarpassuaqanngilaq.

Kalaaleqarsimavorli.

Umiarsuatik tyskit aqqartartuinit qaqugukkut saassunneqarsinnaanersut qaartartullu igeriuttakkat tungiminnut qaqugukkut aallartinneqassanersut umiartortut nalusarpaat — umiartortut qallunaat, kalaallit, Savalimmiormiut Islandimiullu 2000-ingajaat ajunaarput. Gestapomit tigusaanissamut ajornerusumilluunniit pisoqarnissaanut kalaallit navianartorsioraluarlutik Danmarkimi akerliuniartunut ilanngussimasut, kiisalu sakkutuut sorsuffimmi saarlinngorlutik peqataasut, sorsunnermi iligiinnut kiffartortut.

Adam Dorphip Qaqortumeersup 14-inik ukioqarluni New Yorkimiitilluni Amerikamiut sakkutuuinut imarsiortunut ilanngunnera pillugu oqaluttuaq soqutiginarpoq. Manerassuarmi sorsuummi timmisartut mittarfianni sorsunnermut peqataavoq, sorsunnersuullu kingorna suliani naammassisani pillugit Amerikamiut præsidentiannut pulaaqquneqarpoq.

Sorsunnersuup kingorna sorsunneq pillugu sinnattortarnini Adam Dorphip naalliuutigaa. Nukappiap misigisaminik suliarinninnissaminut periarfissinneqanngitsumut Manerassuarmi sorsunnermi qasunartumik aarasaartumilu sorsoqataaqqinnera ajuuissimavoq. Pisullu peqqarniissinnaasarsimaqaat.

- Naak Igasutut suliffeqaraluarlunga nalunaaquttap akunneri sisamakkaarlugit qamutillit 60-it sinnerlugit amerlassusillit aquttussanngortarpakka, Adam Dorph taamanikkut 69-inik ukiulik 1997-imi AG-mit qaqutigoortumik apersorneqarami oqaluttuarpoq, nangipporlu.

- Qeqertaaqqat saassuttarpavut, taakku timmisartunit qaartartumeerneqarlutillu sorsuutit qamutilittaannit eqqaanneqartarput.

- Aamma Japanimi umiarsuarnut sorsuutinut sorsuttarpugut, Australiallu avannaani Mordejop qeqertaasa eqqaani amiilaarnartunik misigisaqarpunga. Japanimiut umiartortuinik umiarsuaminnit ikuallattunit kiviartortunillu nalullutik qimaaniarsarisunik eqalussuapassuaqarpoq nangaanatik saassussisartunik.

- Tamatuma saniatigut ullut tamaasa Japanimiunit timmisartortartunit imminut toqunniartunit saassunneqartarpugut. Sukkasuumik sumi tamaanit saassussisarput. Pukkitsumi portusuumilu. Arlallit aallaallugit nakkartippakka. Ullut tamaasa toqunissatsinnik navianartorsiortarpugut, kikkullu tamarmik ernumaannarsinnaasimanngillat.

- Ullut ilaanni igasoq alakkarpara, igaffimmi nikorfavoq — sianiutimigut qasusoortukassaasimalluni. Imerfiit timiminut tamarmut nipitissimavai. Annaassiniarnermi atortussatut nippussuussillugit, Adam Dorph oqaluttuarpoq, taannalu 1944-p aallartinnerani qaartoortoqarneranit savimerngit aseqqukuanit sakissamigut ikiligaarujussuarpoq.

Sorsunnissamut piareersimalerami Japanimi qeqertat qaartartumeeriffigineqarujussuareersullu innermik siammarterut atorlugu ikuallaaqataavoq.

- Suna tamarmi ikuallanneqartussaavoq. Tigusarinninngilagut. Ilumut, ataasiarluta aapakaat marluk tiguagut. Palasip erseqqunata oqarfigaatigut. Japanimiunut saassutiinnassavagut. Jiisusimmi aalajangerpaa inuussanersugut toqussanersugulluunniit. Kingumut eqqarsaatigissallugu amiilaarnaqaaq. Tamanna ajorluinnassutigaara, Dorph oqaluttuarpoq, taannalu sorsunnersuup kingorna sulinngiffeqarluni angalanerit eqqaassanngikkaanni Kalaallit Nunaannut uteqqinngisaannarpoq, Sverigemilu najugaqalerpoq Maibrittilu katillugu. Marluullutik pingasunik meerartaarput Stockholmimilu neriniartarfinni ataqqisaanerpaat ilaanni igasuuninngorluni. Tamannali sioqqullugu pisimasut eqqaamalluarpai.

Sorsunnersuup aappaata kingorna sakkutuut naalagaata, kingusinnerusukkullu USA-mi præsidentinngorsimasup Dwight D. Eisenhowerip, Dorph Canadamiorlu qanimut ilisarisimallualerumallugit Amerikami qatanngutimi nunaatigisaanut ulluni 14-ini qaaqquai.

- Nereqatigiittarlutalu hesteqatigiittarpugut. Eisenhowerip Kalaallit Nunaat soqutigilluinnarpaa, Dorph oqaluttuarpoq, taassumalu nunarsuup oqaluttuarisaanerani inuit pingaaruteqarnerpaat ilaat qanimut ilisarisimalerpaa.

Aninguisitaanissaq sorsuutigigaat

Danmarkimi kalaallit arlallit sakkutuujusimapput. Qallunaat aninguisitaanissaq anguniarlugu sorsuuttut tusindilikkaat akornanni ikinnerpaamik kalaallit arfinillit tyskit tinguaanerannut akersuullutik peqataapput.

Ajoraluartumik taakkua iliuuserisimasaat pillugit paasissutissat annikitsuinnaapput. Danmarkimi Frihedsmuseetimi taakku pillugit paasissutissat annikitsuinnaapput. Kalaallit Nunaata Radioa maajip aqqarngani 1945-mi – aniguisitaanermit ullut arfinillit qaangiuttut – Danmarkimi kalaallit kiffaanngissuseq anguniarlugu sorsuuttut pillugit oqaluttuarmat: Kristian Mathias Carl Fleischer, Stephen Alfred Julius Høegh, Erling Høegh, Peter Heilmann, Emil Storch aamma Angmalortoq Olsen.

Amerlanerit kiffaanngissuseq anguniarlugu sorsuttunut aalajangersimasunut attuumassuteqarput, Frihedsmuseetilli toqqorsiviani allassimanngilaq sunik suliaqarsimanersut. Umiarsuup naalagaa aquttualu Kristian Mathias Carl Fleischer, taanna ”sorsoqataasimavoq” ilaatigut qimaasunik ikiuisarsimalluni. Fleischer, Studerendenes Efterretningstjenestemut attuumassuteqartoq, 1944-mi novembarip 18-iani ”sakkoqarnera unioqqutitsillunilu allakkanik nassiussisimanera” pissutigalugu tigusarineqarpoq. Frøslevlejrenimi, tyskit isumannaallisaanermik politiivisa Danmarkimi tigusaannut inissiarsuarni, marsip 29-ani parnaarussaavoq. Tassani parnaarussat, tyskit killeqarfianut ungasinngitsumiittut, 1600-t sorsunnerup nalaani tyskit tigusanut inissiarsuarnut nuunneqarsimapput, taakkunanngalu 200-t missaat toqullutik. Qimaariaraluarnerit 20-t missiliorlugit pisimapput taakkua affaat iluatsissimallutik. Fleischer qimaariaraluartunut ilaasimanersoq toqqorsivimmi allassimasuutigineqanngilaq. Taannali Sverigemut apriilip 25-ani 1945-mi tikippoq. Tyskit tiguaanerat suli qaangiutinngitsoq arlaannik peqquteqarluni Frøslevlejrenimit aninguisimavoq.